در آوریل ۲۰۲۴میلادی، در روز علم، رئیس جمهور قزاقستان در جلسه شورای ملی علوم و فناوری وابسته به ریاست جمهوری قزاقستان اظهار داشت که توسعه علمی در این کشور برای دهه‌ها مورد غفلت قرار گرفته است و علم در طول دهه دشوار ۱۹۹۰میلادی در سطح سیستمی متحمل خسارات قابل توجهی شده است. به گفته رئیس جمهور، کشورهایی که به پیشرفت علمی متکی هستند، اکنون به رهبران جهانی تبدیل شده‌اند و قزاقستان نیز باید به این جمع بپیوندد.

     توکایف در این جلسه گفت: سال گذشته، تصمیمی مبنی بر اختصاص ۶۲۵ میلیارد تنگه برای توسعه علمی طی سه سال اتخاذ شد. از این پس، دولت به طور سیستماتیک بودجه علمی را افزایش خواهد داد. حقوق دانشمندان دو برابر شده است. بودجه قابل توجهی برای ایجاد زیرساخت‌های تحقیقاتی مدرن اختصاص داده شده است. تعداد کمک‌های مالی آموزشی برای برنامه‌های دکترا در حال افزایش است. توجه ویژه ای به سازماندهی دوره‌های کارآموزی برای دانشمندان ما در مراکز تحقیقاتی پیشرو در سراسر جهان می‌شود. وی ادامه داد:  حمایت از محققان جوان تقویت شده است و در نتیجه سهم جوانان در علم به طور قابل توجهی افزایش یافته است. شعب دانشگاه‌های خارجی پیشرو در مناطق مختلف در حال افتتاح هستند. با این حال، این اقدامات نباید محدود شوند. برای تضمین پیشرفت پایدار کشور، ضروری است که به سرعت با تغییرات سازگار شویم و دائماً به دنبال زمینه‌های جدید رشد باشیم. این یک هدف استراتژیک است و دانشمندان، متخصصان و نوآوران اقتصادی ما مأموریت ویژه‌ای برای تحقق آن دارند.

      در عین حال، سیاسات نوربیک، وزیر علوم و آموزش عالی جمهوری قزاقستان، اظهار داشت که در دهه 1990 میلادی، تعداد محققان در قزاقستان 52 هزار نفر بوده، اما تا سال 2000میلادی، تنها 12000 نفر از این تعداد باقی مانده بودند. وی گفت: ما 35 هزار نفر، نسل سوم دانشمندان شوروی را از دست دادیم. به همراه سفارتخانه‌ها، ۶۸۰ دانشمند جوان و باتجربه که در مؤسسات تحقیقاتی یا دانشگاه‌های پیشرو کار می‌کردند شناسایی و یک پایگاه داده را با اطلاعات آنها ایجاد کرده ایم. اکنون برای بازگشت آنها تلاش می کنیم.

     جای خرسندی است که توکایف تقریباً در هر سخنرانی عمومی خود درباره توسعه علم صحبت می‌کند. رئیس دولت دائماً تأکید می‌کند که علم باید به توسعه مترقی اقتصاد کمک کند و پروژه‌های علمی نه تنها باید نیازهای دانشگاهی، بلکه اهداف توسعه استراتژیک و نیازهای اقتصادی کشور را نیز برآورده کنند.

     در عین حال، توکایف به عدم تعادل جدی منطقه‌ای در توزیع دانشگاه‌ها اشاره کرد: اکثر دانشگاه‌های قوی در شهرهای آستانه و آلماتی واقع شده‌اند. این امر منجر به مهاجرت داخلی نامتوازن و کمبود پرسنل در مناطق می‌شود. برای اطمینان از توسعه جامع علم و آموزش عالی، دستور ایجاد مراکز تعالی دانشگاهی در ۱۵ دانشگاه منطقه‌ای و پنج دانشگاه آموزشی را صادر کرد.

     رئیس جمهور در سخنرانی خود در جلسه شورای ملی علوم و فناوری در سپتامبر 2025میلادی، خاطرنشان کرد که سرمایه‌گذاری در  حوزه آموزش و علوم در پنج سال گذشته پنج برابر شده است. تعداد دانشگاه‌های تحقیقاتی در حال افزایش است و ارتباط آنها با صنعت در حال تقویت است. در حال حاضر، تقریباً 300 پروژه تجاری راه‌اندازی شده است و بدین ترتیب یک زنجیره "دانشگاه- تحقیق- نوآوری- تجارت" ایجاد شده است. با 40 دانشگاه معتبر جهانی همکاری‌هایی برقرار شده است. امروزه 33 شعبه از دانشگاه‌های خارجی در کشور ما افتتاح شده است. پارک‌های فناوری و مراکز مهندسی در حال تأسیس هستند.

     اقتدار آکادمی ملی علوم به طور قابل توجهی تقویت شده است. شوراهای علمی در تمام مناطق شروع به فعالیت کرده‌اند. توجه ویژه‌ای به حفاظت از منافع دانشمندان معطوف شده است. قانون جدید «سیاست علم و فناوری» تصویب شده و یک مدل قانونی جدید برای مدیریت علم ایجاد شده است. تقویت پتانسیل منابع انسانی حوزه علم داخلی همچنان یک هدف کلیدی است.

باید گفت که در جلسه شورای ملی، رئیس دولت توجه ویژه‌ای به مأموریت آموزشی دانشمندان داشت.

     توکایف گفت: شما دانش عمیقی در زمینه کاری خود دارید و از ماهیت و اهمیت کاری که انجام می‌دهید، آگاه هستید. به اشتراک گذاشتن این دانش با جوانان و تقویت خوش‌بینی اجتماعی در بین آنها بسیار مهم است. با وجود این دوران چالش‌برانگیز، ما در مسیر درستی قرار داریم. کشور ما با اطمینان به جلو حرکت می‌کند و بر همه چالش‌ها غلبه می‌کند. در پنج سال گذشته، تولید ناخالص داخلی کشور از ۱۸۱ میلیارد دلار به ۲۹۱ میلیارد دلار افزایش یافته است. تنها در هشت ماه اول امسال، رشد اقتصادی ۶.۵ درصد بوده است. ذخایر بین‌المللی کشور و دارایی‌های صندوق ملی از ۱۱۶ میلیارد دلار فراتر رفته است. به طور خاص، ذخایر بین‌المللی ما به رکورد ۵۴.۶ میلیارد دلار رسیده است.

    توکایف ادامه داد: همه این موارد توسط سایر کشورها و سازمان‌های معتبر به رسمیت شناخته شده است. به عنوان مثال، آژانس Standard and Poor’s  پیش‌بینی خود را برای رتبه توسعه کشور قزاقستان از «پایدار» به «مثبت» تغییر داده است. اعتماد جامعه جهانی به قزاقستان ثابت می‌کند که ما در مسیر درستی هستیم. اما باید به وضوح درک کنیم که جایگاه‌های بالا در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی به خودی خود هدف نیستند. هدف اصلی ما بهبود مستمر رفاه مردم و تقویت رقابت‌پذیری کشور است. دقیقاً به همین دلیل است که ما با قاطعیت مسیر دشوار اصلاحات را دنبال می‌کنیم، مسیری که اغلب مملو از مشکلات و تحولات دردناک است. هیچ راه دیگری برای دستیابی به پیشرفت واقعی برای کشور ممکن نیست. ما یک هدف مشترک داریم: ساختن قزاقستانی عادل، قوی، پاک و امن. من مطمئن هستم که جامعه علمی سهم قابل توجهی در دستیابی به این هدف خواهد داشت.

شاید دقیقاً درک اهمیت خود در توسعه کشور باشد که می‌تواند به یک عامل انگیزشی قدرتمند نه تنها برای دانشمندان برجسته، بلکه برای محققان جوان در قزاقستان نیز تبدیل شود.

نوآوری‌های فناورانه و دیجیتالی‌سازی علم در قزاقستان

     در دهه اخیر، جمهوری قزاقستان با درک اهمیت گذار به اقتصاد دانش‌بنیان، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در حوزه ی دیجیتالی‌سازی علم و فناوری انجام داده است. این کشور با اجرای برنامه‌های ملی مانند «KazResearch Digital» و «e-Science Kazakhstan» گام‌های بلندی در جهت ایجاد زیرساخت‌های دیجیتال برای پژوهش‌های علمی برداشته است. هدف اصلی این برنامه‌ها، افزایش دسترسی پژوهشگران به منابع داده‌ای، تسهیل همکاری‌های بین‌المللی، و ایجاد محیطی هوشمند برای تبادل دانش و اطلاعات است.

     در قالب پروژه ی «KazResearch Digital»، پایگاه‌های داده ی ملی شامل نتایج پژوهش‌ها، مقالات علمی، اختراعات ثبت‌شده، و پروژه‌های فناورانه به‌صورت یکپارچه گردآوری شده و در اختیار مؤسسات آموزشی و تحقیقاتی قرار گرفته است. این اقدام نه‌تنها به شفافیت و سرعت گردش علم کمک کرده، بلکه بستری مناسب برای سیاست‌گذاری علمی مبتنی بر داده فراهم نموده است.

    علاوه بر این، در دانشگاه‌های آلماتی، آستانه، قراگاندا و شیمکنت، مراکز پژوهشی پیشرفته در حوزه‌های هوش مصنوعی، تحلیل داده‌های بزرگ، فناوری نانو و رباتیک تأسیس شده‌اند. پژوهشگران قزاقستانی توانسته‌اند با استفاده از الگوریتم‌های یادگیری ماشین، مدل‌های بومی برای پیش‌بینی تغییرات اقلیمی و مدیریت منابع آبی ارائه دهند که نتایج آن در سطح بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته است. توسعه فناوری‌های سبز نیز از دیگر اولویت‌های قزاقستان در پنج سال گذشته بوده است. مؤسسات تحقیقاتی کشور در همکاری با بخش خصوصی، پروژه‌هایی در زمینه ی استفاده از انرژی خورشیدی و بادی، مدیریت پسماند و بازیافت منابع طبیعی را اجرا کرده‌اند. در استان‌های جنوبی و غربی کشور، نیروگاه‌های تحقیقاتی آزمایشی برای استفاده از انرژی خورشیدی راه‌اندازی شده است.

    یکی از دستاوردهای مهم در این مسیر، ایجاد «مرکز ملی نوآوری دیجیتال» در شهر آستانه است که به‌عنوان پل ارتباطی میان دانشگاه‌ها، شرکت‌های فناور و دولت عمل می‌کند. این مرکز با استفاده از فناوری‌های ابری و هوش مصنوعی، بانک اطلاعاتی جامعی از پژوهش‌ها و طرح‌های فناورانه جمهوری قزاقستان را مدیریت می‌کند.

     در کنار این اقدامات، دولت به ارتقای سواد دیجیتال پژوهشگران توجه ویژه‌ای نشان داده است. برگزاری کارگاه‌های آموزشی در زمینه ی تحلیل داده‌ها، برنامه‌نویسی علمی و امنیت سایبری موجب شده تا توانمندی‌های فناورانه ی دانشمندان کشور به‌صورت قابل‌توجهی افزایش یابد. در نتیجه این تحولات، قزاقستان به‌تدریج به یکی از مراکز نوظهور علم دیجیتال در آسیای مرکزی تبدیل شده است. کشور در مسیر تحقق چشم‌انداز خود برای ایجاد «اقتصاد دیجیتال ملی» گام برمی‌دارد، اقتصادی که در آن داده، دانش و نوآوری جایگزین منابع خام می‌شوند.

• نقش جوانان و زنان در توسعه علمی کشور

     یکی از ویژگی‌های بارز تحول علمی قزاقستان در سال‌های اخیر، حضور گسترده ی نسل جوان و زنان در عرصه ی علم و فناوری است. دولت قزاقستان با درک اهمیت نیروی انسانی به‌عنوان سرمایه ی اصلی توسعه، مجموعه‌ای از برنامه‌های حمایتی برای جذب و پرورش استعدادهای علمی جوان ایجاد کرده است.

    بر اساس گزارش وزارت علوم و آموزش عالی، در پنج سال اخیر سهم پژوهشگران زیر ۳۵ سال از کل جامعه ی علمی کشور از ۲۲ درصد به ۳۸ درصد افزایش یافته است. این رشد، نتیجه ی برنامه‌هایی مانند «بورسیه‌های علم آینده» و «مدارس تابستانی پژوهش» است که به جوانان امکان می‌دهد تا در پروژه‌های بین‌المللی شرکت کرده و مهارت‌های تحقیقاتی خود را توسعه دهند. در همین راستا، ایجاد شبکه ی ملی «جوانان دانشمند قزاقستان» زمینه ی تبادل تجربه و همکاری میان پژوهشگران جوان را فراهم کرده است. این شبکه با حمایت مستقیم آکادمی ملی علوم فعالیت می‌کند و هر ساله «کنگره ی علمی جوانان» را برگزار می‌نماید.

    نقش زنان در این روند نیز قابل توجه است. در حال حاضر، حدود ۴۳ درصد از پژوهشگران قزاقستانی را زنان تشکیل می‌دهند و این رقم در برخی دانشگاه‌ها به بیش از ۵۰ درصد رسیده است. دولت از طریق برنامه‌های تشویقی، امکان ارتقای جایگاه مدیریتی زنان در مؤسسات تحقیقاتی را فراهم کرده است. در سال ۲۰۲۳میلادی،            آکادمی ملی علوم، جایزه‌ای تحت عنوان «دانشمند زن سال» را پایه‌گذاری کرد که هدف آن تقدیر از نقش زنان در توسعه علمی کشور است. همچنین برنامه ی «زنان در علم» که با مشارکت سازمان ملل و یونسکو در حال اجراست، با هدف ترویج علم در میان دختران دانش‌آموز و افزایش علاقه آنان به رشته‌های فنی و مهندسی طراحی شده است.

    علاوه بر حمایت مالی، سیاست‌گذاران قزاقستان به ایجاد محیطی انگیزشی برای جوانان توجه دارند. مراکز نوآوری دانشگاهی به محل تجمع ایده‌های خلاقانه و تشکیل تیم‌های تحقیقاتی بین‌رشته‌ای تبدیل شده‌اند. پروژه‌هایی مانند «HackScience» و «Youth Innovation Challenge» فرصت رقابت و بروز استعدادها را برای جوانان فراهم کرده‌اند.

     نقش جوانان در دیپلماسی علمی نیز پررنگ‌تر شده است. گروهی از دانشجویان قزاقستانی در کنفرانس‌های بین‌المللی، از جمله در ژنو و دوبی، دستاوردهای خود را در زمینه‌های "هوش مصنوعی" و "فناوری‌های آموزشی" ارائه کرده‌اند. این روند نشان می‌دهد که قزاقستان نه‌تنها در داخل کشور بلکه در سطح منطقه‌ای و جهانی نیز به دنبال معرفی نسل جدیدی از نخبگان علمی است. بدین ترتیب، حضور فعال زنان و جوانان در صحنه ی علم، چشم‌انداز آینده ی علمی قزاقستان را روشن‌تر کرده و ساختار علمی کشور را پویاتر و انسانی‌تر نموده است.

• پیوند علم و صنعت و شکل‌گیری اکوسیستم نوآوری

     یکی از اهداف اصلی سیاست علمی قزاقستان، ایجاد ارتباط مؤثر میان علم، فناوری و اقتصاد واقعی است. در سال‌های اخیر، مفهوم «زنجیره علم تا بازار» به‌طور گسترده در سیاست‌گذاری‌های دولتی مورد توجه قرار گرفته و نتیجه ی آن شکل‌گیری اکوسیستم نوآوری در سراسر کشور بوده است. در این راستا، بیش از ۵۰ شرکت بزرگ صنعتی با دانشگاه‌های معتبر کشور مانند دانشگاه ملی اوراسیا، دانشگاه فنی قراگاندا و دانشگاه بین‌المللی اطلاعات همکاری‌های رسمی منعقد کرده‌اند. این همکاری‌ها منجر به ایجاد بیش از ۳۰۰ پروژه ی تحقیقاتی مشترک در حوزه‌های معدن، مهندسی مواد، کشاورزی هوشمند، بیوتکنولوژی و فناوری اطلاعات شده است.

     یکی از نمونه‌های موفق این همکاری‌ها، پروژه ی«AgroTech Kazakhstan» است که در آن پژوهشگران دانشگاه ملی کشاورزی با شرکت‌های خصوصی در توسعه ی پهپادهای هوشمند برای پایش محصولات زراعی همکاری می‌کنند. نتایج این پروژه موجب افزایش چشمگیر بهره‌وری در مزارع جنوب قزاقستان شده است.

     همچنین، دولت با هدف تجاری‌سازی نتایج پژوهش‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر ویژه‌ای را برای حمایت از استارت‌آپ‌های علمی تأسیس کرده است. این صندوق‌ها ضمن ارائه ی تسهیلات مالی، مشاوره‌های فنی و حقوقی نیز در اختیار مخترعان و کارآفرینان علمی قرار می‌دهند. ایجاد پارک‌های فناوری در شهرهای آستانه، آلماتی و قراگاندا گام مهمی در تقویت اکوسیستم نوآوری بوده است. این مراکز ضمن فراهم‌سازی امکانات آزمایشگاهی، به‌عنوان بستر ارتباطی میان دانشگاه‌ها، صنایع و دولت عمل می‌کنند. بسیاری از استارت‌آپ‌های موفق کشور در این پارک‌ها شکل گرفته‌اند، از جمله شرکت‌های فعال در حوزه ی انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری پزشکی.

    در کنار این اقدامات، توجه به مفهوم «دیپلماسی علمی» باعث شده تا جمهوری قزاقستان بتواند از ظرفیت همکاری با شرکت‌ها و دانشگاه‌های خارجی برای توسعه فناوری‌های پیشرفته بهره گیرد. در حال حاضر، پروژه‌های مشترک با مراکز پژوهشی آلمان، کره جنوبی، ژاپن و ایالات متحده در حال اجراست که محور آن‌ها توسعه مواد نو، بیوتکنولوژی و سیستم‌های ذخیره انرژی است.

    توسعه صنایع نوظهور، مانند فناوری فضایی، نیز در این چارچوب قرار دارد. مرکز فضایی «بایکونور» که به نماد همکاری علمی- فناورانه قزاقستان و جامعه جهانی تبدیل شده، اکنون میزبان پروژه‌های تحقیقاتی مشترک با دانشگاه‌های داخلی است و نقش مهمی در آموزش مهندسان فضایی ایفا می‌کند.

    در نتیجه، پیوند علم و صنعت در قزاقستان دیگر محدود به نظریه نیست، بلکه به بخشی واقعی و پویا از اقتصاد ملی تبدیل شده است. این کشور با ترکیب توان علمی و نوآوری فناورانه، در مسیر تبدیل‌شدن به یکی از قطب‌های نوآوری منطقه ی آسیای مرکزی گام برمی‌دارد.

نتیجه‌گیری:

    تحولات علمی جمهوری قزاقستان در پنج سال اخیر نشان‌دهنده توجه راهبردی دولت این کشور به نقش علم و فناوری در توسعه اقتصادی، ارتقای ظرفیت‌های انسانی و دستیابی به جایگاه شایسته در عرصه جهانی است. حمایت ساختاری از پژوهشگران، افزایش بودجه، ایجاد مراکز تحقیقاتی نوین، تقویت دانشگاه‌ها و توسعه همکاری‌های علمی بین‌المللی از جمله اقداماتی است که زمینه رشد و شکوفایی علمی قزاقستان را فراهم نموده است. تأکید رئیس‌جمهور قزاقستان بر پیوند میان علم و اقتصاد، آینده‌پژوهی، حمایت از نسل جوان پژوهشگر و بازگشت نخبگان علمی، نشان‌دهنده رویکرد بلندمدت این کشور در مسیر پیشرفت دانش‌بنیان و رقابتی در منطقه است.

ملاحظه:

    در پرتو این تحولات، گسترش همکاری‌های علمی و دانشگاهی جمهوری اسلامی ایران با جمهوری قزاقستان، بیش از پیش اهمیت می‌یابد. طی سال‌های گذشته، رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در آستانه نقش فعال و مؤثری در ایجاد و توسعه این پیوند علمی ایفا نموده و با حمایت از انعقاد تفاهم‌نامه‌های علمی، برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های تخصصی و نیز اعزام و پذیرش هیأت‌های علمی و اساتید دانشگاهی، زمینه تعمیق روابط علمی دو کشور را فراهم ساخته است. تداوم این همکاری‌ها با توجه به چشم‌انداز علمی رو به رشد قزاقستان، می‌تواند در توسعه تعاملات نخبگانی، ارتقای سطح علمی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و بهره‌مندی متقابل از ظرفیت‌های علمی و فناوری، نقش‌آفرینی اثرگذار و آینده‌سازی داشته باشد.

منبع:

https://365info.kz/2025/10/chto-izmenilos-v-nauke-kazahstana-za-pyat-let